فرهنگ مطالعه و بالا رفتن سرانه مطالعه یکی از شاخصه‌های توسعه یافتگی کشورهاست. اما این مهم در ادوار مختلف با موانعی روبه‌رو می‌شود که گاه این سرانه را به حداقل کاهش می‌دهد. در جامعه ما توجه بیش از حد جوانان و نوجوان به فضای مجازی و گذران وقت در این فضا باعث کم‌توجهی به فضا‌های مطالعاتی شده است. در حال حاضر نیز با توجه به شرایط اقتصادی جامعه گزینه‌های فرهنگی کم کم از سبد خانواده حذف می‌شوند. در این شرایط، سازمان‌های فرهنگی و کتابخانه‌ها برای پر کردن خلاء موجود در فضای مطالعاتی کشور، مؤظف به ایجاد شرایط مساعد برای علاقه‌مندان به مطالعه و آشتی دادن نسل جوان با فضا‌های مطالعاتی هستند. به همین بهانه به سراغ دکتر مجتبی بذرافشان مقدم؛ رئیس سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس‌رضوی، رفتیم تا در گفت‌وگویی کوتاه به بررسی شرایط موجود بپردازیم.
آستان قدس رضوی با توجه به گستره وسیع کتابخانه‌های خود در سطح شهر مشهد و شهرستان‌ها و همچنین حمایت از کتابخانه‌های مناطق محروم توانسته است در این عرصه اقدامات مؤثری را به سرانجام برساند. در حال حاضر این سازمان برای گسترش فرهنگ چه برنامه‌هایی را در دستور کار خود دارد؟
بدون اغراق باید عرض کنم آستان قدس رضوی یکی از اماکنی است که از ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی، توجه خاصی به گسترش فرهنگ در جامعه داشته و با ایجاد مراکز فرهنگی در سطح کشور به ویژه در استان‌های خراسان و شهر مشهد، نقش به‌سزایی داشته است. تمام هم و غم آستان قدس‌رضوی از راه‌اندازی مراکز علمی، فرهنگی، پژوهشی و آموزشی به خصوص انتشارات به نشر و بنیاد پژوهش‌ها و کتابخانه‌ها، گسترش فرهنگ مطالعه و آشنایی خانواده‌ها به ویژه نسل جوان با کتاب و کتابخوانی بوده که تاکنون موفق عمل کرده است. ۱۰۰ هزار متر مربع فضای کتابخانه‌های آستان قدس‌رضوی با بیش از ۱۶۰ هزار کتاب خطی و چاپ سنگی، بیش از ۵/۴ میلیون کتاب‌های چاپی، بیش از ۱۶۰ هزار منبع سمعی و بصری، قریب به یک میلیون و ۲۰۰ هزار مواد غیر کتابی از جمله میکروفیلم و منابع دیجیتال و بیش از ۱۵ میلیون منابع اسناد و مطبوعات به بیش از ۷۰۰ هزار نفر از اعضا کتابخانه‌های این سازمان گواهی بر این ادعا است. دیجیتال‌سازی تعداد ۷۵۰۰ نسخه منابع اهدایی مقام معظم رهبری، راه‌اندازی کتابخانه الکترونیکی در مناطق محروم، راه‌اندازی ۹ پایگاه موضوعی در سامانه کتابخانه دیجیتال، ایجاد کتابخانه تخصصی رسانه، ایجاد کتابخانه تخصصی پزشکی، ایجاد و افتتاح طرح کتاب‌درمانی با مشارکت بیمارستان رضوی، سازماندهی کتابخانه‌های نواحی کم‌برخوردار، ایجاد کتابخانه در مساجد مناطق کم‌برخوردار مشهد، سازماندهی کتابخانه‌های مراکز آموزشی و فرهنگی، ایجاد ایستگاه مطالعه و بازدید مرتب و شارژ کتاب و مجله، برگزاری نشست‌های ادبی شمس، تنها بخشی از اقداماتی است که این سازمان در راستای هدف مذکور طی دوران مدیریت حجت‌الاسلام والمسلمین سید ابراهیم رئیسی تولیت معزز آستان قدس‌رضوی به انجام رسانده است. ولی با تمام اقدامات انجام شده باید گفت: آستان قدس‌رضوی به تنهایی نمی‌تواند از عهده این رسالت فرهنگی برآید و می‌طلبد تا تمام سازمان‌ها و ارگان‌ها با هم در راستای گسترش فرهنگ مطالعه و کتابخوانی تلاش کنند.
سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی از ظرفیت‌های مردمی در راستای تحقق این مهم در سطح اجتماع چگونه می‌تواند استفاده کند؟
استفاده از ظرفیت طرح خادم‌یاری به عنوان یک طرح ملی و وابسته به آستان قدس رضوی یکی از راهکار‌هایی است که می‌توان در این مسیر از آن بهره برد. تقریباً نیمی از نیرو‌ها و حوزه فعالیت خادم‌یاران در زمینه‌های فرهنگی است و یکی از اصلی‌ترین فعالیت این گروه‌ها، خادم‌یاری در حوزه کتاب و کتابخانه است که سازمان متولی این حوزه مشخص است و در مواردی مانند وقف کتاب، مشاوره مطالعاتی، جلسات کتابخوانی، برگزاری مسابقات، برگزاری نمایشگاه‌ها، ارسال کتاب برای مناطق محروم، کلاس‌های قصه‌خوانی، برگزاری برنامه زنگ کتاب و بسیاری از موارد دیگر می‌تواند در سطح کشور، منشاء خیر و برکات فراوانی باشد.
برای آشنایی کودک و نوجوان با مطالعه و خواندن کتاب اولین قدم را چه کسی باید بردارد؟
با توجه به اینکه مطالعه و خواندن به عنوان یک کنش اجتماعی و فرهنگی شناخته می‌شود، نمی‌توان یک سازمان و ارگان خاص را موظف نمود تا در رابطه با توسعه و گسترش آن اقدام کند. بسیاری از نهاد‌ها و مؤسسات باید در این زمینه مشارکت و همیاری داشته باشند. اما از آنجا که خانواده اولین محل شکل‌گیری شخصیت فرد است، می‌بایست در ابتدا به گسترش و توسعه فرهنگ کتابخوانی در میان مادران و خانواده‌ها پرداخت. به این دلیل که والدین به عنوان الگوی کودکان، نقش مؤثری در گسترش عادت به مطالعه و خواندن در میان فرزندان دارند، مخصوصاً کودکانی که هنوز وارد محیط آموزشی و دبستان نشده‌اند. پس از خانواده، مهم‌ترین نهاد، آموزش و پرورش است که به عنوان نهادی با جمعیت چند میلیونی می‌تواند از طرق مختلف از جمله تغییر سیستم و برنامه آموزشی در این زمینه اهتمام کند. همچنین گسترش کتابخانه‌ها در مدارس و دسترسی‌پذیری منابع جهت دانش‌آموزان می‌تواند در گسترش فرهنگ مطالعه تأثیرگذار باشد.
می‌گوییم وظیفه همه نهاد‌های فرهنگی، کمک به گسترش فرهنگ کتابخوانی است. اما در مورد روش‌های این کمک کمتر صحبت شده است. به نظر شما چگونه می‌توان در این خصوص اقدام کرد؟
افتتاح کتابخانه‌ها و مراکز فرهنگی جدید با هدف دسترسی‌پذیری و گسترش خدمات کتابخانه‌ای برای استفاده بیشتر افراد جامعه از منابع کتابخانه‌ای، یکی دیگر از راه‌هایی است که با ورود سازمان‌های فرهنگی امکانپذیر خواهد بود. در همین رابطه و با نگاه ویژه به همین قشر حساس جامعه یعنی کودکان و دانش‌آموزان، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی با راه‌اندازی کتابخانه کودک یا ایستگاه مطالعه کودکان در چندین کتابخانه به دنبال نهادینه کردن فرهنگ مطالعه در میان این گروه سنی است. البته این سازمان طی سال‌های گذشته در سطح شهر مشهد و استان‌های خراسان، کتابخانه‌ها و مراکز فرهنگی متعددی ایجاد کرده است، اما هنوز تا حد مطلوب و استاندارد جهانی فاصله داریم. هم‌افزایی و استفاده از ظرفیت‌های مختلف سازمان‌ها و مراکز متعدد در اجرای طرح‌های منطقه‌ای، استانی و ملی می‌تواند در بسیاری موارد، از هدررفت هزینه و نیروی انسانی جلوگیری کند، اما وضعیت فعلی به گونه‌ای است که عمده سازمان‌ها و مراکز مرتبط با حوزه کتاب و کتابخانه به صورت جزیره‌ای و مجزا اقدام می‌کنند. تشکیل کمیته‌ها و کارگروه‌ها و اتاق فکر‌های مشترک توسط سازمان‌های مرتبط در سطح شهرها- استان‌ها و ملی می‌تواند کمک خوبی به پیشبرد اهداف کند.
